شاید بارها برای شما اتفاق افتاده باشد که در بازار سهام، در خصوص سهم خاصی پیش‌بینی افت قیمت داشته‌اید؛ در این شرایط شما قطعاً اقدام به خرید سهم موردنظر نکرده و حتی در صورت داشتن این سهم، اقدام به فروش آن نموده‌اید.

در شرایطی که انتظار افت قیمت سهمی را دارید، با استفاده از آن ابزار بتوانید در بازار نزولی نیز سود کسب نمایید.

با توجه به اینکه فردا، یکشنبه 1398.12.04 ساز و کار فروش تعهدی در بازار سرمایه شروع به کار خواهد کرد و نمونه مثبتی برای بازار پیشبینی میشود، یک مطلب کامل برای آن ارائه داده و مداوم بروزرسانی میشود.

فروش استقراضی (short selling)

فروش استقراضی یکی از ابزارهای مالی در بورس‌های جهانی است که با استفاده از آن، می‌توان در شرایطی که انتظار افت قیمت سهم وجود دارد سود کسب نمود. سازوکار معاملات فروش استقراضی به شرح زیر است:

در فروش استقراضی ما سهمی را قرض کرده و به قیمت بالا می‌فروشیم و سپس در قیمت پایین می‌خریم و به قرض دهنده پس می‌دهیم.

درواقع فروش استقراضی در ۵ گام خلاصه می‌شود:

گام اول: قرض کردن سهم

گام دوم: فروش سهم در قیمت جاری بازار

گام سوم: منتظر ماندن برای کاهش قیمت سهم

گام چهارم: خرید آن سهم از بازار

گام پنجم: بازگرداندن سهم به صاحب آن و شناسایی سود

فروش تعهدی از نظر فقهی

با توجه به اینکه در فروش استقراضی، قرض گیرنده می‌بایست نرخ بهره مشخصی را به قرض دهنده بپردازد، فروش استقراضی به‌منزله عقد ربوی است. به همین سبب در ایران برای پیاده‌سازی فروش استقراضی در بازار سهام، تغییراتی در الگوی اصلی ایجاد شده است تا به لحاظ فقهی مشکلی نداشته باشد. درنتیجه فروش تعهدی در ایران با ماهیت عقد وکالتی، جایگزین معاملات فروش استقراضی شده است.

در معاملات فروش تعهدی، ما می‌توانیم سهم را به وکالت از مالک سهم، در قیمت بالا در بازار به فروش برسانیم و پس از کاهش قیمت سهم، ما سهم را باقیمت پایین (به وکالت از مالک) از بازار خریداری نموده و به مالک بازگردانیم. ما از اختلاف قیمت بین این فروش و خرید، سود کسب می‌نماییم. درواقع، معاملات فروش تعهدی بین مالک سهم و متقاضی (که انتظار کاهش سهم را دارد) صورت می‌گیرد.

مالک: مالک سهم که به متقاضی وکالت می‌دهد تا سهمش را در بازار به فروش برساند.

متقاضی: کسی که سهم را به وکالت از مالک، به فروش می‌رساند و سپس سهم را به وکالت از مالک، از بازار خریده و به مالک بازمی‌گرداند.

به‌طور ساده، فرآیند انجام معاملات فروش تعهدی به شرح زیر است:

گام اول: متقاضی به وکالت از مالک (و به نام مالک) سهم را در بازار به فروش می‌رساند.

گام دوم: متقاضی منتظر می‌ماند تا سهم کاهش یابد.

گام سوم: متقاضی سهم را به وکالت از مالک (و به نام مالک) از بازار خریداری می‌کند.

گام چهارم: پس از بازگرداندن سهم به مالک، مابه‌التفاوت بین قیمت خرید و فروش به‌عنوان سود متقاضی به متقاضی داده می‌شود.

نکته: چنانچه پیش‌بینی متقاضی، برای کاهش قیمت سهم صحیح نباشد و قیمت سهم در بازار افزایش یابد. آنگاه متقاضی می‌بایست سهم را باقیمت بالاتر ازآنچه فروخته است، از بازار خریداری نماید و به صاحب آن بازگرداند. در این شرایط متقاضی متحمل زیان می‌شود.

از چه طریق می‌توان معاملات فروش تعهدی انجام داد؟

معاملات فروش تعهدی، از طریق سامانه آنلاین سهام قابل انجام است. درواقع کسانی که کد بورسی (سهام) از کارگزاری مجاز دارند، می‌توانند اقدام به فروش تعهدی نمایند. برای فعال شدن دسترسی افراد جهت فروش تعهدی، متقاضیان و مالکان می‌بایست قرارداد مربوط به فروش تعهدی را امضا کنند. پس از امضای قرارداد، دسترسی فروش تعهدی برای متقاضیان از طریق سامانه آنلاین سهام فعال خواهد شد. درنتیجه برای انجام معاملات فروش تعهدی نیاز به کد بورسی جدید نیست.

مزایای معاملات فروش تعهدی برای مالکان و متقاضیان

مالکان با چه انگیزه‌ای سهام خود را برای فروش تعهدی در اختیار متقاضیان قرار می‌دهند؟

کسانی که قصد دارند سهامشان را برای مدت طولانی نگهداری کنند، سرمایه‌شان را به‌صورت سهم، راکد نگه داشته و هیچ‌گونه سودی از نگهداری سهم (به‌جز افزایش قیمت سهم) کسب نمی‌کنند؛ اما با استفاده از قرارداد فروش تعهدی، مالکان می‌توانند در بازه‌ای که قصد فروش سهم را ندارند، آن را در اختیار متقاضیان فروش تعهدی قرار دهند. متقاضیان، سهم قرض گرفته‌شده را به وکالت از مالک در بازار به فروش می‌رسانند. وجوه حاصل از فروش سهام به حساب مالک واریز می‌شود و مالک می‌تواند این وجوه را به‌صورت سپرده بانکی یا خرید صندوق‌های قابل معامله با درآمد ثابت، سرمایه‌گذاری نماید. درواقع مالک در حالت عادی و غیر فروش تعهدی، نمی‌توانست از بابت سرمایه درگیر شده برای سهم نگهداری شده، سودی کسب نماید؛ اما در فروش تعهدی، علاوه بر سود حاصل از افزایش قیمت سهم، سودی معادل سود سپرده بانکی یا سرمایه گذاری در صندوق های قابل معامله با درآمد ثابت (به انتخاب مالک) نصیب مالک می‌شود.

چنانچه برای سهامی که مالک در اختیار متقاضیان قرار داده است، سود تقسیمی در نظر گرفته شود، مالک می‌تواند به میزان این سود، از وجوه حاصل از فروش تعهدی، از حساب عملیاتی خود برداشت نماید. درواقع در فروش تعهدی، مالک می‌تواند سریع و راحت به سود تقسیمی سهام خود نیز دست یابد.

متقاضیان با چه انگیزه‌ای وارد قرارداد فروش تعهدی می شوند؟

کسانی که پیش‌بینی کاهش قیمت سهم خاصی را دارند (حتی کسانی که آن سهم را ندارند)، می‌توانند از طریق قرارداد فروش تعهدی اقدام به فروش آن سهم نموده و پس از کاهش قیمت سهم، آن را در قیمت پایین‌تر خریداری کرده و از این تفاوت قیمت سود کسب نمایند. درواقع متقاضیان بدون داشتن سهم، می‌توانند از کاهش قیمت سهام، کسب سود کنند.

از طرفی متقاضی برای فروش تعهدی، تنها ملزم به پرداخت وجه تضمین است. وجه تضمین، درصدی از کل ارزش قرارداد است. درواقع متقاضی با پرداخت بخشی از ارزش قرارداد از سود حاصل از اختلاف قیمت بین فروش و خرید منتفع می‌شود.

مالکان جهت تشویق متقاضیان به فروش تعهدی، هنگام ثبت درخواست خود در سامانه تأمین، نرخ تشویقی نیز تعیین می‌نمایند. در سررسید قرارداد یا هنگام تسویه قرارداد فروش تعهدی، مالک به میزان نرخ تشویقی، از سود حاصل از فروش سهام تعهدی که در سپرده بانکی یا صندوق های قابل معامله با درآمد ثابت، سرمایه‌گذاری شده است، به متقاضی پرداخت می‌کند. درواقع متقاضی علاوه بر سود حاصل از کاهش قیمت، از سود ناشی از نرخ تشویقی نیز بهره‌مند می‌شود.
در ادامه فرآیند ثبت سفارش و نحوه انجام معاملات تعهدی در سامانه آنلاین بیان می‌گردد. لازم به ذکر است معاملات فروش تعهدی صرفاً از طریق سامانه آنلاین قابل انجام است و کسانی که دسترسی آنلاین ندارند امکان انجام چنین معاملاتی را ندارند.

سامانه تأمین

مالکان سهام برای اینکه سهام خود را برای فروش تعهدی در اختیار متقاضیان قرار دهند، می‌بایست وارد سامانه تأمین شده و اقدامات زیر را انجام بدهند.

۱- ثبت نماد و حداکثر تعداد سهامی که می‌خواهند در اختیار متقاضیان قرار دهند.
۲- تعیین دوره تنفس (مدت‌زمانی که مالک حق ندارد درخواست تسویه نهایی فروش تعهدی را صادر نماید.)
۳- تعیین اینکه وجوه حاصل از فروش تعهدی چگونه سرمایه گذاری شود (سپرده بانکی یا صندوق‌های قابل معامله).
۴- تعیین نرخ تشویقی جهت جذب متقاضیان

نکته: نرخ تشویقی توسط مالک، جهت تشویق متقاضیان برای معاملات فروش تعهدی، تعیین می‌شود. روز تسویه قرارداد فروش تعهدی، به میزان نرخ تشویقی از سود حاصل از سرمایه‌گذاری وجه فروش تعهدی، به متقاضی پرداخت می‌شود.

بازپرداخت سهام به مالکان چگونه است؟

متقاضی متعهد است سهامی را که از طریق فروش تعهدی به فروش رسانده، مجدداً از بازار خریداری کرده و به مالک بازگرداند. با توجه به اینکه امکان اشتباه بودن پیش‌بینی متقاضی وجود دارد (قیمت سهم به‌جای کاهش، افزایش یابد) ممکن است متقاضی تمایلی به خرید سهم در قیمت بالا و تحویل به مالک را نداشته باشد. جهت تضمین ایفای تعهدات از سوی متقاضی، هنگام انجام فروش تعهدی متقاضی می‌بایست مبلغی را تحت عنوان وجه تضمین در حساب عملیاتی خود داشته باشد.

وجه تضمین

وجه تضمین درصدی از ارزش قرارداد است که متقاضی جهت ایفای تعهداتش می‌بایست در حساب عملیاتی خود داشته باشد. میزان وجه تضمین در مشخصات قرارداد از طریق اطلاعیه‌های بورس اعلام می‌گردد.
ازآنجایی‌که مشخص نیست قیمت سهم (موضوع فروش تعهدی) تا چه اندازه بالا خواهد رفت، بر اساس قیمت پایانی سهم موردنظر و حجم سهام فروش تعهدی که تسویه نشده است، یک “وجه تضمین لازم ” به‌صورت روزانه تعیین می‌شود. متقاضیان می‌بایست همواره درصد حداقلی از وجه تضمین لازم را در حساب خود داشته باشند.
چنانچه موجودی حساب متقاضی از حداقل وجه تضمین لازم کمتر شود به‌اصطلاح گفته می‌شود متقاضی کال مارجین شده است. متقاضی می‌بایست طی مهلت تعیین‌شده در دستورالعمل حساب خود را شارژ نماید.

متقاضیان تا چه زمان فرصت دارند سهامی که از طریق فروش تعهدی فروخته‌اند را بازخرید نمایند؟

سررسید فروش تعهدی در مشخصات قرارداد ذکر می‌شود و به‌صورت اطلاعیه‌های بورس اعلام می‌گردد. تسویه قراردادهای فروش تعهدی (بازخرید سهام یا خرید وکالتی) به سه حالت امکان‌پذیر است.
 تسویه در زمان سررسید
 تسویه قبل از سررسید
۱- به درخواست مالک
۲- به درخواست متقاضی

مالک می‌تواند قبل از تاریخ سررسید قرارداد فروش تعهدی، در سامانه تأمین درخواست تسویه بدهد. البته مالک یک محدودیت در خصوص زمان درخواست تسویه دارد. درواقع مالک طی دوره تنفس امکان ثبت درخواست تسویه ندارد. مالک از روز کاری پس از اتمام دوره تنفس تا تاریخ سررسید امکان ثبت درخواست تسویه فروش تعهدی را دارد.

چنانچه مالک درخواست تسویه قرارداد را بدهد، متقاضی موظف است سهام را طی مهلت تعیین‌شده، از بازار خریداری نموده و به مالک بازگرداند. اگر متقاضی این اقدام را انجام ندهد، کارگزار از طریق حساب متقاضی اقدام به ثبت سفارش خرید به قیمت سرخط تابلو خواهد نمود و سهم را به قیمت بازار خریداری خواهد کرد.

نکته: دوره تنفس تعداد روزهای بعد از فروش تعهدی است که مالک حق درخواست تسویه را ندارد. این دوره توسط مالک در سامانه تعیین مشخص می‌شود.

متقاضی نیز می‌تواند درخواست تسویه فروش تعهدی را قبل از سررسید بدهد. برای این منظور، متقاضی می‌بایست سهام را از بازار خریداری نموده و به مالک بازگرداند. به بیان دیگر متقاضی، سفارش خرید وکالتی را در سیستم ثبت می‌نماید و در صورت انجام معامله، فروش تعهدی تسویه می‌شود.
چنانچه متقاضی تمایل داشته باشد اقدام به تسویه فروش تعهدی نماید، می‌بایست درصدی از مابه‌التفاوت قیمت فروش تعهدی و خرید وکالتی (در صورت بالاتر بودن قیمت فروش نسبت به قیمت خرید) را به شرح جدول زیر به مالک بدهد.

نکته: سررسید قرارداد فروش تعهدی به‌صورت دوره زمانی تعیین می‌شود و تاریخ ثابتی ندارد.

نکته: اگر سهم موضوع قرارداد فروش تعهدی به دلیل تغییرات سرمایه متوقف شود، تاریخ سررسید قرارداد، به تاریخ ۲ روز کاری قبل از توقف سهم، تغییر خواهد یافت.

اگر متقاضی تا روز سررسید نتواند سهام فروخته‌شده را بخرد و به مالک بدهد چه اتفاقی می افتد؟

ممکن است متقاضیان تا روز سررسید، با صف خرید مواجه شده و نتوانند سهام فروش رفته را از بازار خریداری نمایند. در این شرایط در روز سررسید، فروش تعهدی تسویه نقدی می‌شود و متقاضی می‌بایست جرائم مربوطه را به مالک پرداخت نماید.
با توجه به اینکه در شرایط بازار صعودی، متقاضی متحمل زیان می‌شود لذا متقاضیان جهت ثبت درخواست فروش تعهدی، مبلغی را تحت عنوان “وجه تضمین ” می‌بایست در حساب عملیاتی خود داشته باشد تا در صورت عدم ایفای تعهد (خرید سهم از بازار) جرائم مربوطه از وجه تضمین متقاضی به مالک پرداخت شود.

آیا همه سهم های موجودی در بازار بورس ایران قابلیت فروش تعهدی را دارد؟

خیر. در ابتدای راه‌اندازی فروش تعهدی تنها سهامی که بورس مشخص می‌کند و از طریق اطلاعیه‌ها اعلام خواهد شد، قابلیت فروش تعهدی دارند.

چگونه از لیست نمادهای قابل معامله در فروش تعهدی مطلع شویم؟

نمادهای قابل معامله در فروش تعهدی از طریق اطلاعیه های بورس اعلام می‌شود. علاوه بر این کسانی که قرارداد فروش تعهدی را در کارگزاری امضا نموده‌اند، در قسمت نمای بازار سامانه فروش تعهدی، می‌توانند نمادهای قابل معامله را مشاهده نمایند.

کارمزد معاملات فروش تعهدی چه میزان است؟

کارمزد معاملات فروش تعهدی همانند خرید و فروش سهام است که توسط متقاضی (نه مالک) پرداخت می‌شود.

معاملات فروش تعهدی در چه ساعاتی انجام می‌شود؟

همانند معاملات سهام، معاملات فروش تعهدی نیز از ساعت ۸:۳۰ الی ۱۲:۳۰ است.


منابع متعدد و پژوهشی